Thông thường, cơ thể duy trì tính ổn định của pH môi trường bằng một hệ thống thăng bằng acid-base. Thang đo pH có giá trị từ 0 đến 14. Độ pH trong máu bình thường dao động trong khoảng từ 7,35 đến 7,45, khi nhiễm toan pH của máu giảm xuống dưới 7,35.
Nhiễm toan hô hấp thường xảy ra trên nền bệnh lý có sẵn. Bệnh cảnh xảy ra gắn liền với cơn khó thở, suy hô hấp.
Bình thường, máu đến phổi nhận oxy và thải CO2. Khi khó thở, luồng khí vào ra hạn chế làm giảm khả năng đào thải CO2. Nguyên nhân dẫn đến tình trạng này có thể kể đến một số bệnh lý thường gặp sau:
- Bệnh hen suyễn
- Bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD)
- Viêm phổi
- Chứng ngưng thở khi ngủ
Bài viết này cung cấp một số kiến thức về tình trạng nhiễm toan hô hấp.
Phân loại nhiễm toan hô hấp
Có hai loại nhiễm toan hô hấp: nhiễm toan hô hấp cấp tính và nhiễm toan hô hấp mạn tính.
Nhiễm toan hô hấp cấp tính
Xảy ra trong trường hợp suy hô hấp cấp gây tăng nồng độ CO2 đột ngột. Các triệu chứng xuất hiện nhanh chóng, rầm rộ nếu không can thiệp kịp thời có thể đe dọa tính mạng.
Nhiễm toan hô hấp mạn tính
Vai trò điều khiển hoạt động hô hấp có sự tham gia của một số thụ thể hóa học giúp cảnh báo về trạng thái tăng CO2. Khi các thụ thể này trở nên kém nhạy cảm hơn, chúng không nhận biết được tình trạng tăng nồng độ CO2 trong máu, lâu dần gây nhiễm toan hô hấp mạn tính.
Bệnh tiến triển theo thời gian gần như không có triệu chứng rõ rệt. Cơ thể thích nghi với việc giảm pH máu bằng cách tăng cường chức năng sản xuất bicarbonate của thận.
Triệu chứng nhiễm toan hô hấp
Triệu chứng nhiễm toan hô hấp cấp tính thường gặp là:
- Khó thở
- Đau đầu
- Thở khò khè
- Lo lắng, hoảng sợ
- Mờ mắt
- Bồn chồn
- Tím ngón tay, ngón chân (nếu giảm nồng độ oxy máu)
Nhiễm toan hô hấp nặng hoặc không được xử trí kịp thời sẽ xuất hiện các triệu chứng trầm trọng như:
- Buồn ngủ, mệt lả
- Ngủ lịm đi
- Mê sảng hoặc nhầm lẫn
- Vận động không tự chủ, co giật
- Động kinh
- Thay đổi tính cách
- Hôn mê
Nhiễm toan hô hấp mạn tính thường không có triệu chứng đáng chú ý nào cho đến khi tình trạng này kéo dài gây ảnh hưởng đến các hoạt động bình thường hàng ngày như:
- Mất trí nhớ
- Khó phối hợp động tác
- Tăng số lượng hồng cầu trong máu (bệnh đa hồng cầu)
- Tăng áp lực động mạch phổi
- Suy tim
- Buồn ngủ và đau đầu do ngừng thở khi ngủ (OSA)
Nguyên nhân nhiễm toan hô hấp
Suy hô hấp gây ra tình trạng nhiễm toan máu (Nguồn: https://post.medicalnewstoday.com/)Phổi và thận là những cơ quan chính thực hiện chức năng điều chỉnh pH máu. Phổi loại bỏ axit bằng cách đào thải CO2, còn thận bài tiết axit qua nước tiểu. Thận cũng có vai trò điều chỉnh nồng độ bicarbonate trong máu qua đó giúp ổn định pH cơ thể.
Nhiễm toan hô hấp là thuật ngữ dùng để chỉ tình trạng nhiễm toan do các bệnh lý tại phổi gây suy hô hấp làm giảm khả năng loại bỏ CO2.
Nguyên nhân của nhiễm toan hô hấp cấp tính:
- COPD
- Khí phế thũng
- Hen suyễn
- Viêm phổi
- Các tình trạng gây rối loạn nhịp thở
- Yếu cơ hô hấp
- Tắc nghẽn đường thở (do nghẹt thở hoặc các nguyên nhân khác)
- Lạm dụng các loại thuốc như opioid ảnh hưởng đến hệ thần kinh trung ương
Nguyên nhân của nhiễm toan hô hấp mạn tính:
- Bệnh hen suyễn
- COPD
- Phù phổi cấp
- Béo phì ( ảnh hưởng nghiêm trọng khả năng giãn nở của phổi)
- Rối loạn thần kinh cơ (chẳng hạn như bệnh đa xơ cứng, Hội chứng Guillain-Barré hoặc chứng loạn dưỡng cơ)
- Gù vẹo cột sống
- Bệnh xơ cứng cột bên teo cơ (ALS)
Chẩn đoán nhiễm toan hô hấp
Mục tiêu của các xét nghiệm chẩn đoán tình trạng nhiễm toan hô hấp nhằm:
- Kiểm tra sự mất cân bằng pH
- Xác định mức độ nghiêm trọng của sự mất cân bằng này
- Xác định nguyên nhân gây ra tình trạng mất cân bằng này
Một số xét nghiệm chẩn đoán bao gồm:
Khí máu
Khí máu là xét nghiệm được sử dụng để đo lượng oxy và CO2 trong máu. Mẫu máu được lấy từ động mạch, đem phân tích. Khi toan máu nồng độ CO2 tăng cao.
Điện giải đồ
Xét nghiệm điện giải đồ nhằm xác định nồng độ của một số ion muối trong cơ thể, bao gồm:
- Natri
- Kali
- Clorua
- Bicacbonat
Rối loạn điện giải thường đi kèm với rối loạn axit-bazơ trong trường hợp nhiễm toan hô hấp.
Kiểm tra chức năng phổi
Nhiễm toan hô hấp có thể xảy ra khi chức năng phổi suy giảm. Đánh giá hiệu quả hô hấp thông qua các chỉ số phản ánh hoạt động trao đổi khí của phổi như:
- Thể tích khí lưu thông
- Nồng độ oxy trong máu
- Khả năng cung cấp và duy trì lượng khí cần thiết cho các hoạt động
Những chỉ số trên được xác định qua các bài kiểm tra sau:
- Hô hấp ký. Là kỹ thuật sử dụng máy đo các dòng khí khi hít vào, thở ra để tính toán các chỉ số đánh giá hiệu quả hô hấp.
- Phế dung ký buồng kín. Là kỹ thuật đo dung tích toàn phổi có sử dụng buồng đo thể tích ký thân, với mục đích thăm dò chức năng thông khí phổi.
- Thử nghiệm khuếch tán khí. Hít một lượng carbon monoxide thông qua ống ngậm được gắn vào máy. Từ đó có thể đo lường mức độ hiệu quả của phổi trong việc trao đổi khí.
- Bài tập vận động. Theo dõi các chỉ số huyết áp, nồng độ oxy máu, nhịp tim trong khi thực hiện động tác chạy bộ hoặc đạp xe. Các chỉ số này cho biết hoạt động của phổi khi gắng sức có đủ đáp ứng nhu cầu năng lượng của cơ thể hay không.
X-quang ngực
Hình ảnh tổn thương phổi trên phim chụp X-quang (Nguồn: https://post.healthline.com/)Chụp X-quang giúp phát hiện các chấn thương, bệnh lý liên quan đến cơ, xương, nhu mô phổi. Đây có thể là nguyên nhân gây ra tình trạng nhiễm toan.
Các xét nghiệm khác
Dựa trên kết quả của các xét nghiệm được chỉ định có thể chỉ định bổ sung các xét nghiệm nghiệm khác giúp chẩn đoán, đánh giá mức độ toan hô hấp.
Một tình trạng khác cũng gây ra các triệu chứng trên được gọi là nhiễm toan chuyển hóa. Khi đó nguyên nhân dẫn đến tình trạng nhiễm toan không phải ho vấn đề hô hấp mà do các bệnh lý chuyển hóa. Để phân biệt hai tình trạng này cần thăm khám lâm sàng và thực hiện các xét nghiệm kiểm tra. Các bệnh lý gây nhiễm toan chuyển hóa như là suy thận, tiểu đường, rối loạn chuyển hóa glucose, lactate và xeton.
Các xét nghiệm khác cần làm trong trường hợp này là:
- Xét nghiệm chất gây nghiện
- Công thức máu đầy đủ (CBC)
- Tổng phân tích nước tiểu
Điều trị nhiễm toan hô hấp
Điều trị nhiễm toan hô hấp cấp tính bằng việc giải quyết nguyên nhân cơ bản gây ra tình trạng này. Suy hô hấp là một cấp cứu cần xử lý càng nhanh càng tốt.
Tùy từng nguyên nhân cụ thể nhưng trên các nguyên tắc giải quyết tình trạng suy hô hấp đầu tiên là làm thông thoáng đường thở, sử dụng thuốc giãn phế quản làm cắt cơn co thắt, thở oxy, thở máy hỗ trợ quá trình trao đổi khí của phổi được thiết lập lại.
Điều trị nhiễm toan hô hấp mạn tính bằng cách kiểm soát tốt các bệnh lý nền để các đợt tiến triển bệnh cấp tính xảy ra.
Một số thuốc điều trị nhiễm toan hô hấp thường được sử dụng như là:
- Thuốc kháng sinh giải quyết tình trạng nhiễm trùng
- Thuốc lợi tiểu, để giảm lượng dịch tồn đọng làm gánh nặng cho tim và phổi
- Thuốc giãn phế quản làm thư giãn đường thở, cắt cơn co thắt
- Corticosteroid chống viêm, giảm phù nề
- Thở máy trong trường hợp nhiễm toan hô hấp nặng
Tiên lượng
Có nhiều nguyên nhân khác nhau dẫn đến tình trạng toan hô hấp do vậy tiên lượng cũng khác nhau tùy từng trường hợp cụ thể.
Dựa trên các triệu chứng, kết quả xét nghiệm chẩn đoán, phân loại, đánh giá mức độ mà việc tiên lượng được đưa ra trong từng trường hợp cụ thể.
Nhiễm toan hô hấp cấp tính là một tình trạng cấp cứu có thể gây tử vong, do vậy khi thấy xuất hiện các triệu chứng sau thì cần liên hệ cấp cứu ngay lập tức:
- Đột ngột khó thở
- Tắc nghẽn đường thở
Điều này đặc biệt quan trọng nếu trước đó bạn đã được chẩn đoán tình trạng nhiễm toan hô hấp mạn tính
Biện pháp phòng ngừa
Cách phòng ngừa tốt nhất là phát hiện và loại bỏ các nguyên nhân có thể gây ra tình trạng này.
Không hút thuốc
Hình thành thói quen, lối sống lành mạnh, khoa học. Những người hút thuốc có nguy cơ cao bị nhiễm toan hô hấp mạn tính. Hút thuốc tàn phá hai lá phổi, làm tăng nguy cơ mắc các bệnh về đường hô hấp, ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống.
Quản lý cân nặng
Cân nặng liên quan đến hội chứng giảm thông khí béo phì (OHS) (còn được gọi là hội chứng Pickwickian), là một trong những nguyên nhân gây ra tình trạng nhiễm toan hô hấp.
Thận trọng khi dùng thuốc an thần
Thuốc an thần có thể gây suy hô hấp. Hệ thống thần kinh trực tiếp điều khiển hoạt động hô hấp, thuốc an thần làm dịu các hoạt động của hệ thần kinh, do vậy trong quá trình dùng thuốc có thể gây suy hô hấp. Khi dùng thuốc an thần cần thận trọng, chú ý:
- Đọc kỹ và làm theo hướng dẫn sử dụng
- Không dùng quá liều chỉ định
- Tuyệt đối không dùng thuốc khi uống rượu vì có thể gây tử vong
Trên đây là một số lưu ý giúp phòng ngừa tình trạng nhiễm toan hô hấp. Không phải mọi trường hợp đều có thể phòng tránh được, tuy nhiên tuân thủ các điều trên giúp hạn chế các rủi ro có thể gặp.
Xem Thêm:
- Hệ hô hấp: Cấu tạo, chức năng và tình trạng bệnh lý
- Kiểm tra đánh giá chức năng hô hấp: Mục đích, quy trình và kết quả
- Nhiễm trùng đường hô hấp và các tác nhân gây bệnh thường gặp
