Khảo sát về lạm dụng thuốc và tình trạng sức khỏe của Cục Quản lý Sức khỏe tâm thần và Lạm dụng chất gây nghiện Hoa Kỳ (The Substance Abuse and Mental Health Services Administration - SAMHSA) vào năm 2018 cho thấy 47 triệu người trưởng thành trên 18 tuổi gặp vấn đề về sức khỏe tâm thần.
Tỷ lệ này chiếm khoảng 1/5 người lớn ở Hoa Kỳ, trong đó hơn 11 triệu người mắc bệnh tâm thần nghiêm trọng.
Sức khỏe tinh thần và hạnh phúc ảnh hưởng đến cuộc sống hàng ngày của chúng ta. Thuốc hướng thần có thể là một biện pháp quan trọng với một số người để có thể khoẻ mạnh về mặt tinh thần.
Tổng quan về thuốc hướng thần
Thuốc hướng thần là loại thuốc có thể điều trị nhiều bệnh khác nhau. Chúng hoạt động bằng cơ chế điều chỉnh nồng độ hóa chất trong não hoặc chất dẫn truyền thần kinh như dopamine, gamma aminobutyric acid (GABA), norepinephrine và serotonin.
Có năm loại thuốc hướng thần hợp pháp chính:
- Thuốc giải lo âu (thuốc bình thần)
- Thuốc chống trầm cảm
- Thuốc chống loạn thần (thuốc an thần kinh)
- Thuốc ổn định khí sắc
- Thuốc kích thần
Một số có thể gây ra các tác dụng phụ rất nghiêm trọng và phải được các bác sĩ theo dõi đặc biệt.
Chỉ định của thuốc hướng thần
Một số chỉ định mà thuốc hướng thần được kê đơn bao gồm:
Những loại thuốc này hoạt động bằng cơ chế thay đổi chất dẫn truyền thần kinh để cải thiện các triệu chứng. Mỗi loại thuốc hoạt động theo cách khác nhau nhưng cũng có một số điểm tương đồng.
Loại thuốc bác sĩ kê đơn tùy thuộc vào từng cá nhân và các triệu chứng cụ thể. Một số loại thuốc yêu cầu sử dụng thường xuyên trong vài tuần để thấy được kết quả.
Bảng phân loại nhóm và tên thuốc hướng thần
Nhóm thuốc | Tên thuốc |
Thuốc chống loạn thần cổ điển | chlorpromazine (Thorazine); fluphenazine (Prolixin); haloperidol (Haldol); perphenazine (Trilafon); thioridazine (Mellaril) |
Thuốc chống loạn thần thế hệ mới | aripiprazole (Abilify); clozapine (Clozaril); iloperidone (Fanapt); olanzapine (Zyprexa); paliperidone (Invega); quetiapine (Seroquel); risperidone (Risperdal); ziprasidone (Geodon) |
Thuốc chống lo âu | alprazolam (Xanax); clonazepam (Klonopin); diazepam (Valium); lorazepam (Ativan) |
Thuốc kích thần | amphetamine (Adderall, Adderall XR); dexmethylphenidate (Focalin, Focalin XR); dextroamphetamine (Dexedrine);lisdexamfetamine (Vyvanse); methylphenidate (Ritalin, Metadate ER, Methylin, Concerta) |
Thuốc chống trầm cảm ức chế tái hấp thu serotonin có chọn lọc (SSRI) | citalopram (Celexa); escitalopram (Lexapro); fluvoxamine (Luvox); paroxetine (Paxil); sertraline (Zoloft) |
Thuốc chống trầm cảm ức chế tái hấp thu serotonin và norepinephrine (SNRI) | atomoxetine (Strattera); duloxetine (Cymbalta); venlafaxine (Effexor XR); desvenlafaxine (Pristiq) |
Thuốc chống trầm cảm MAOI | isocarboxazid (Marplan); phenelzine (Nardil); tranylcypromine (Parnate); selegiline (Emsam, Atapryl, Carbex, Eldepryl, Zelapar) |
Thuốc chống trầm cảm ba vòng | amoxapine; desipramine (Norpramin); imipramine (Tofranil); nortriptyline (Pamelor); protriptyline (Vivactil) |
Thuốc điều chỉnh khí sắc | carbamazepine (Carbatrol, Tegretol, Tegretol XR); divalproex sodium (Depakote); lamotrigine (Lamictal); lithium (Eskalith, Eskalith CR, Lithobid) |
Các nhóm thuốc hướng thần chính, cách sử dụng và tác dụng phụ
Luôn trao đổi với bác sĩ về các triệu chứng cụ thể mà bạn đang gặp phải. Họ sẽ chỉ định biện pháp điều trị phù hợp để giúp bạn cảm thấy tốt hơn, có thể bao gồm phương pháp điều trị không dùng thuốc như liệu pháp hành vi nhận thức.
Một số loại thuốc, chẳng hạn như thuốc chống loạn thần, có thể mất đến 2 tuần mới bắt đầu cải thiện triệu chứng. Điều quan trọng là phải cho thuốc có cơ hội phát huy tác dụng trước khi ngừng thuốc.
Thuốc giải lo âu
Benzodiazepines hoạt động bằng cơ chế tăng nồng độ GABA trong não giúp thư giãn và bình tĩnh hơn. Nguồn ảnh: Banyan Treatment Center.Thuốc giải lo âu có thể điều trị các dạng rối loạn lo âu khác nhau, bao gồm chứng sợ xã hội liên quan đến việc phát biểu trước đám đông. Thuốc này cũng có thể điều trị:
- Rối loạn giấc ngủ
- Cơn hoảng loạn
- Căng thẳng
Cơ chế hoạt động
Nhóm thuốc này còn được biết tới với tên benzodiazepines (BZD). Chúng được khuyến nghị sử dụng trong thời gian ngắn. BZD hoạt động bằng cơ chế tăng nồng độ GABA trong não giúp thư giãn và bình tĩnh hơn. Chúng có các tác dụng phụ nghiêm trọng, bao gồm cả sự phụ thuộc thuốc và hội chứng cai.
Tác dụng phụ
Các tác dụng phụ của BZD bao gồm:
Thận trọng khi dùng thuốc
Những loại thuốc này có thể khiến người dùng phụ thuộc thuốc nếu sử dụng lâu dài. Chúng được khuyến nghị chỉ nên dùng trong vài tuần.
Thuốc chống trầm cảm SSRI
SSRI chủ yếu được sử dụng để điều trị các thể bệnh trầm cảm khác nhau. Trong số đó chủ yếu là rối loạn trầm cảm và rối loạn lưỡng cực.
Trầm cảm không chỉ là cảm thấy buồn trong vài ngày. Đó là các triệu chứng dai dẳng kéo dài hàng tuần. Trầm cảm cũng có thể xuất hiện các triệu chứng về thể chất như khó ngủ, chán ăn và đau nhức cơ thể.
Cơ chế hoạt động
SSRI hoạt động bằng cách tăng lượng serotonin có sẵn trong não. SSRI là thuốc đầu tay cho nhiều thể bệnh trầm cảm.
Tác dụng phụ
Các tác dụng phụ của SSRI bao gồm:
Thận trọng khi dùng thuốc
Thuốc SSRI có thể làm tăng nhịp tim. Một số trường hợp có thể làm tăng nguy cơ chảy máu nếu bạn cũng đang sử dụng thuốc chống viêm không steroid như aspirin hoặc warfarin (Coumadin, Jantoven).
Thuốc chống trầm cảm SNRI
Cơ chế hoạt động
SNRI giúp điều trị trầm cảm nhưng hoạt động hơi khác so với SSRI. Chúng làm tăng cả dopamine và norepinephrine trong não để cải thiện các triệu chứng. Thuốc SNRI có thể có tác dụng tốt hơn ở một số người nếu dùng thuốc SSRI không cải thiện.
Tác dụng phụ
Các tác dụng phụ của SNRI bao gồm:
Thận trọng khi dùng thuốc
Những loại thuốc này có thể làm tăng huyết áp và nhịp tim. Chức năng gan cũng phải được theo dõi khi đang sử dụng các loại thuốc này.
Thuốc chống trầm cảm MAOI
Loại thuốc này thuộc thế hệ cũ và ngày nay không được sử dụng thường xuyên.
Cơ chế hoạt động
Thuốc MAOI cải thiện các triệu chứng của bệnh trầm cảm bằng cách tăng mức dopamine, norepinephrine và serotonin trong não.
Tác dụng phụ
Các tác dụng phụ của thuốc MAOI bao gồm:
- Buồn nôn
- Nôn mửa
- Chóng mặt
- Tiêu chảy
- Khô miệng
- Tăng cân
Thận trọng khi dùng thuốc
Thuốc MAOI được dùng cùng với một số loại thực phẩm chứa tyramine có thể làm tăng huyết áp đến mức nguy hiểm. Tyramine được tìm thấy trong nhiều loại pho mát, dưa chua và một số loại rượu.
Thuốc chống trầm cảm ba vòng
Đây là một trong những loại thuốc chống trầm cảm lâu đời nhất vẫn còn trên thị trường. Chúng được dành riêng để sử dụng khi các loại thuốc khác không có hiệu quả.
Cơ chế hoạt động
Thuốc chống trầm cảm ba vòng làm tăng lượng serotonin và norepinephrine trong não để cải thiện tâm trạng. Các bác sĩ cũng sử dụng thuốc này để điều trị các bệnh lý khác.
Các mục đích sử dụng khác của thuốc chống trầm cảm ba vòng bao gồm:
- Cơn hoảng loạn
- Đau nửa đầu
- Đau mạn tính
- Rối loạn ám ảnh cưỡng chế
Tác dụng phụ
Các tác dụng phụ bao gồm:
- Khô miệng
- Chóng mặt
- Buồn ngủ
- Buồn nôn
- Tăng cân
Thận trọng khi dùng thuốc
Một số trường hợp nhất định nên tránh sử dụng thuốc chống trầm cảm ba vòng, bao gồm những người có:
- Bệnh tăng nhãn áp
- Tăng sản tuyến tiền liệt
- Bệnh lý tuyến giáp
- Bệnh lý về tim
Những loại thuốc này có thể làm tăng đường huyết nên những trường hợp mắc đái tháo đường cần phải theo dõi cẩn thận chỉ số đường huyết.
Thuốc chống loạn thần điển hình
Cần thận trọng khi sử dụng thuốc chống loạn thần. Nguồn ảnh: independent.co.uk.
Những loại thuốc này điều trị các triệu chứng liên quan đến bệnh tâm thần phân liệt. Thuốc này cũng có thể được sử dụng cho một số bệnh khác.
Cơ chế hoạt động
Thuốc chống loạn thần điển hình giảm lượng dopamine trong não. Thuốc chống loạn thần đầu tiên trong nhóm này, chlorpromazine, đã được sử dụng từ cách đây hơn 60 năm. Nó vẫn được sử dụng cho đến ngày nay.
Tác dụng phụ
Tác dụng phụ của thuốc chống loạn thần bao gồm:
- Mờ mắt
- Buồn nôn
- Nôn mửa
- Khó ngủ
- Lo âu
- Buồn ngủ
- Tăng cân
- Rối loạn tình dục
Thận trọng khi dùng thuốc
Nhóm thuốc này có thể gây ra các rối loạn vận động liên quan hệ ngoại tháp. Chúng có thể nghiêm trọng và kéo dài, bao gồm:
- Run không kiểm soát
- Cử động cơ mặt không kiểm soát
- Cứng cơ
- Khó khăn khi di chuyển hoặc đi lại
Thuốc chống loạn thần thế hệ mới
Đây là loại thuốc thế hệ mới được sử dụng để điều trị bệnh tâm thần phân liệt.
Cơ chế hoạt động
Những loại thuốc này hoạt động bằng cách giảm lượng dopamine D2 và hoạt động của thụ thể serotonin 5-HT2A.
Các bác sĩ cũng sử dụng thuốc chống loạn thần thế hệ mới để điều trị các triệu chứng của bệnh:
- Rối loạn lưỡng cực
- Trầm cảm
- Hội chứng Tourette
Tác dụng phụ
Thuốc chống loạn thần thế hệ mới có một số tác dụng phụ nghiêm trọng, gây tăng nguy cơ mắc:
- Bệnh đái tháo đường
- Nồng độ cholesterol cao
- Bệnh lý cơ tim
- Vận động không tự chủ bao gồm co thắt cơ, run rẩy
- Tai biến mạch máu não
Tác dụng phụ của loại thuốc này bao gồm:
- Chóng mặt
- Táo bón
- Khô miệng
- Mờ mắt
- Tăng cân
- Buồn ngủ
Thận trọng khi dùng thuốc
Aripiprazole (Abilify), clozapine (Clozaril) và quetiapine (Seroquel) có cảnh báo đen với vấn đề an toàn: những người dưới 18 tuổi sử dụng một trong những loại thuốc này có nguy cơ có ý nghĩ và hành vi tự sát.
Thuốc điều chỉnh khí sắc
Các bác sĩ sử dụng những loại thuốc này để điều trị trầm cảm và rối loạn lưỡng cực.
Cơ chế hoạt động
Người ta vẫn chưa hiểu rõ cơ chế hoạt động chính xác của thuốc điều chỉnh khí sắc. Một số nhà nghiên cứu tin rằng những loại thuốc này làm dịu các khu vực cụ thể của não góp phần vào sự thay đổi tâm trạng của chứng rối loạn lưỡng cực và các tình trạng liên quan.
Tác dụng phụ
Tác dụng phụ của thuốc điều chỉnh khí sắc bao gồm:
- Chóng mặt
- Buồn nôn
- Nôn mửa
- Mệt mỏi
- Bệnh lý dạ dày
Thận trọng khi dùng thuốc
Thận thực hiện chức năng loại bỏ chất lithi khỏi cơ thể, vì vậy phải thường xuyên kiểm tra chức năng thận và nồng độ lithi. Nếu bạn có chức năng thận kém, bác sĩ sẽ phải điều chỉnh liều lượng thuốc phù hợp.
Thuốc kích thần
Các loại thuốc này chủ yếu điều trị chứng rối loạn tăng động giảm chú ý (Attention Deficit Hyperactivity Disorder - ADHD).
Cơ chế hoạt động
Thuốc kích thần làm tăng dopamine và norepinephrine trong não. Cơ thể có thể bị phụ thuộc thuốc nếu sử dụng lâu dài.
Tác dụng phụ
Tác dụng phụ của thuốc kích thần bao gồm:
- Rối loạn giấc ngủ
- Ăn kém
- Giảm cân
Thận trọng khi dùng thuốc
Thuốc kích thần có thể làm tăng nhịp tim và huyết áp. Loại thuốc này có thể không phải là lựa chọn tốt nếu bạn có bệnh lý về tim hoặc huyết áp.
Nguy cơ và cảnh báo hộp đen đối với thuốc hướng thần
FDA Hoa Kỳ yêu cầu cảnh báo hộp đen đối với một số nhóm thuốc vì ba lý do chính:
- Nguy cơ tác dụng phụ nguy hiểm của một loại thuốc phải được cân nhắc trên lợi ích của nó trước khi sử dụng.
- Có thể cần điều chỉnh liều lượng thuốc phù hợp để sử dụng an toàn.
- Một nhóm người cụ thể như trẻ em hoặc phụ nữ mang thai có thể cần theo dõi đặc biệt để sử dụng an toàn.
Dưới đây là một số nhóm thuốc có cảnh báo hộp đen. Đây không phải là danh sách đầy đủ các cảnh báo. Luôn hỏi bác sĩ về các tác dụng phụ và nguy cơ cụ thể của thuốc:
- Aripiprazole (Abilify) và quetiapine (Seroquel) không được FDA Hoa Kỳ chấp thuận sử dụng cho bất kỳ ai dưới 18 tuổi do có nguy cơ suy nghĩ và hành vi tự sát.
- Sử dụng thuốc chống loạn thần ở người lớn tuổi bị rối loạn tâm thần liên quan đến sa sút trí tuệ có thể làm tăng nguy cơ tử vong.
- Thuốc chống trầm cảm có thể làm trầm trọng thêm ý nghĩ và hành vi tự sát ở trẻ em và thanh thiếu niên.
- Thuốc kích thần có thể gây lệ thuộc và nghiện thuốc.
- Benzodiazepine dùng chung với thuốc opioid có thể làm tăng nguy cơ quá liều.
- Clozapine (Clozaril) có thể gây mất bạch cầu hạt - một chứng rối loạn về máu nghiêm trọng. Bạn cần phải làm xét nghiệm máu để theo dõi số lượng bạch cầu của mình. Nó cũng có thể gây co giật và các vấn đề về tim, hô hấp gây đe dọa tính mạng.
Tránh dùng chung thuốc hướng thần với rượu. Một số nhóm thuốc như BZD, thuốc chống trầm cảm và thuốc chống loạn thần có tác dụng an thần mạnh hơn với rượu. Điều này có thể gây ra các vấn đề về thăng bằng, nhận thức và vận động phối hợp. Nó cũng có thể làm chậm hoặc ngừng thở gây đe dọa tính mạng.
Tương tác thuốc
Cần thận trọng khi dùng thuốc hướng thần ở trẻ em. Nguồn ảnh: rutgers.edu.
Thuốc hướng thần có nhiều tương tác với các loại thuốc khác, thực phẩm, rượu và các loại thuốc không được kê đơn. Luôn nói với bác sĩ tất cả các loại thuốc và thực phẩm bổ sung bạn đang dùng để tránh gây phản ứng phụ.
Thuốc kích thích như amphetamine tương tác với:
- SSRI
- SNRI
- MAOI
- Thuốc chống trầm cảm ba vòng
- Liti
Kết hợp các loại thuốc này có thể gây ra hội chứng serotonin nghiêm trọng. Nếu bạn cần dùng cả hai loại thuốc, bác sĩ sẽ điều chỉnh liều lượng để tránh các tương tác bất lợi.
Cảnh báo đặc biệt dành cho trẻ em, phụ nữ có thai và người cao tuổi
- Trẻ em: Một số loại thuốc hướng thần có nguy cơ tác dụng phụ cao hơn ở trẻ em và không được FDA chấp thuận sử dụng cho trẻ em. Bác sĩ sẽ thảo luận về nguy cơ so với lợi ích của các loại thuốc cụ thể.
- Phụ nữ có thai: Phải cân nhắc kỹ giữa lợi ích và nguy cơ đối với từng đối tượng cụ thể và từng loại thuốc. Một số loại thuốc như BZD và lithium có hại trong thời kỳ mang thai. Thuốc SSRI có thể làm tăng nguy cơ dị tật bẩm sinh. Sử dụng thuốc SNRI trong tam cá nguyệt thứ 2 có thể gây ra các triệu chứng cai nghiện ở trẻ sơ sinh. Bác sĩ phải theo dõi cẩn thận bạn và con bạn nếu bạn đang sử dụng bất kỳ loại thuốc hướng thần nào.
- Người cao tuổi: Một số loại thuốc có thể mất nhiều thời gian hơn để cơ thể đào thải nếu gan hoặc thận không hoạt động tốt. Bạn có thể đang dùng nhiều thuốc, chúng có thể tương tác hoặc làm tăng nguy cơ mắc các tác dụng phụ hoặc phản ứng có hại. Liều lượng cần phải được điều chỉnh. Trước khi bắt đầu dùng bất kỳ loại thuốc mới nào, hãy nhớ thảo luận với bác sĩ về tất cả các loại thuốc bạn đang dùng, bao gồm cả thuốc không được kê đơn và thực phẩm chức năng.
Vấn đề pháp lý xung quanh thuốc hướng thần
BZD và chất kích thích là những chất được kiểm soát vì chúng có thể gây lệ thuộc và dẫn đến lạm dụng chất gây nghiện.
Không được mua bán bất hợp pháp các loại thuốc này. Nếu bạn hoặc người thân có nguy cơ tự làm hại bản thân, hãy liên hệ với đường dây nóng ngăn chặn tự tử quốc gia để được giúp đỡ.
Để được hỗ trợ và tìm hiểu thêm về các rối loạn do sử dụng chất gây nghiện, hãy liên hệ với các tổ chức sau:
- Viện quốc gia về Lạm dụng chất gây nghiện Hoa Kỳ (National Institute on Drug Abuse - NIDA)
- Cơ quan quản lý dịch vụ Sức khỏe tâm thần và Lạm dụng chất gây nghiện (Substance Abuse and Mental Health Services Administration - SAMHSA)
Khi nào cần cấp cứu
Thuốc hướng thần có thể gây tác dụng phụ nghiêm trọng ở một số người.
Gọi cho bác sĩ của bạn hoặc cấp cứu địa phương ngay lập tức nếu có bất kỳ triệu chứng nào sau đây:
- Các triệu chứng trở nên tồi tệ hơn (trầm cảm, lo lắng, hưng cảm)
- Ý nghĩ tự tử
- Cơn hoảng loạn
- Kích động
- Bồn chồn
- Mất ngủ
- Tăng nhịp tim và huyết áp
- Cáu kỉnh, tức giận và bạo lực
- Hành động bốc đồng và thay đổi hành vi
- Co giật
Tổng kết
Thuốc hướng thần bao gồm một danh mục rất lớn các loại thuốc được sử dụng để điều trị nhiều loại triệu chứng khác nhau.
Tất cả chúng đều hoạt động theo cơ chế điều chỉnh nồng độ chất dẫn truyền thần kinh để giúp bạn cảm thấy tốt hơn.
Loại thuốc mà bác sĩ kê đơn phụ thuộc vào nhiều yếu tố như tuổi, tình trạng sức khỏe, các loại thuốc khác đang sử dụng và tiền sử dùng thuốc.
Không phải tất cả các loại thuốc đều có tác dụng ngay lập tức. Hãy kiên nhẫn và nói chuyện với bác sĩ nếu các triệu chứng trở nên tồi tệ hơn.
Thảo luận với bác sĩ về tất cả các phương pháp điều trị, bao gồm cả liệu pháp hành vi nhận thức để có kế hoạch điều trị phù hợp và hiệu quả nhất.
